Վերջերս մեծ աղմուկ բարձրացրեց «Ընտանեկան բռնության կանխարգելման և ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի ընդունումը: Ի՞նչ կարևոր դրույթներ է օրենքը իր մեջ պարունակում: Արդյո՞ք օրենքի ընդունման անհրաժեշտեւթյունը այդքան մեծ է, և որքանո՞վ է իրատեսական օրենքի կիրառությունը մեր երկրում, որտեղ կարծրատիպերը գերիշխում են: Այս հարցերի շուրջ մենք զրուցեցինք Գենդերային և կանանց ուսումնասիրությունների հետազոտող, ԵՊՀ դասախոս  Անի Կոջոյանի հետ:

Ընդհանրապես «աղմուկ բարձրացնելն» ինքնին լավ է, եթե այն քննադատական դիսկուրսի տեսքով է. մի բան, որ վաղուց պետք է լիներ, բայց, ցավոք, այն այդքան էլ այդպես չէ. «աղմուկն» այս պարագայում միակողմանի է, օրենքի անհրաժեշտությունը չընկալող, անգամ՝ չընդունող և հերքող: Եվ չնայած այն բանին, որ հասարակական կազմակերպությունները, որոնք աշխատել և աշխատում են այս ուղղությամբ և իրականացնում են մի շարք հետազոտական աշխատանքներ և ստացված մտահոգիչ արդյունքներով արդեն շատ վաղուց փաստել և բարձրաձայնել են մեր երկրում օրենքի առկայության և ընդունման կարևորության մասին, այնումամենայնիվ, հասարակության մի մասի համար այն դեռևս մնում է վիճելի հարց: Այստեղ կարևոր է մեկ այլ բան ևս՝ նույնականացնելը. մեզնից յուրաքանչյուրը որպես քաղաքացի պետք է կարողանա իրեն այս տիրույթում տեսնել և դիտարկել, և եթե անգամ բռնությունն  ուղղակիորեն քեզ չի առնչվում կամ երբևէ չի առնչվել, չի նշանակում այն գոյություն չունի և չես կարող և չպետք է այն հերքես. պետք է մտածել և ունակ լինել կարեկցել դիմացինին և զարգացնել զգայունություն խնդրի վերաբերյալ:

Հայաստանը՝ որպես պետություն ստորագրել է մի շարք պայմանագրեր, միացել է տարբեր հռչակագրերի  և այս ամենը ենթադրում է, որ Հայաստանը պարտավորվում է մշակել մեխանիզմ, օրենք և կիրառել այն: Կա երկու երևույթ՝ մշակութային զգայունություն և մշակութային հարաբերականություն: Երբ մի համընդհանուր երևույթ՝ ընտանեկան բռնությունը, տեսնում և գիտակցում ենք, որ կա, բայց «հանուն մշակույթի» չենք ցանկանում օրենք մշակել և ընդունել, որպեսի այդ օրենքը պաշտպանի զոհին կամ բռնության ենթարկված անձին, ահա՛ սա մշակութային հարաբերականության տիպիկ օրինակ է, և, իհարկե անընդունելի: Ինձ համար շատ կասկածելի է նաև այն մարդկանց բռնարար վարքագիծը, որոնք աղմուկ են բարձրացնում և դեմ են  ցանկացած քննարկմանն ու օրենքի ընդունմանը: Տեսնել, որ խնդիրն առկա է հասարակության մեջ, բայց միևնույն ժամանակ արդարացնել և ասել՝ նման օրենքը մեր մշակույթին սազական չէ, անհասկանալի է  և անհեթեթ: Իհարկե, կարևոր է մշակութային զգայունություն պահել և քննարկել, բայց այս պարագայում որևէ տրամաբանական քննարկում չեմ տեսել, այլ միակողմանի, անհիմն արդարացումներ՝ ընդդեմ օրենքի:

Օրենքի ընդունման համար կնշեմ երկու կարևորագույն պայմաններ. մենք ասում ենք՝ կա բռնության կանխարգելման դեմ մի շարք օրենքներ, բայց ընտանեկան բռնության կանխարգելման օրենք որպես այդպիսին առանձին չկա, բայց ընտանեկան բռնությունն ինքնին տարբերվում է բռնության մյուս տեսակներից: Եթե բռնությունը կատարվում է դրսում, միջադեպ է ոչ ընտանիքի անդամների կողմից, կարող է լինել մեկ անգամ, տեսանելի է  և  պատժելի:  Բայց ընտանեկան բռնությունը շատ հաճախ լատենտ է, այսինքն, կարող է տեսանելի չլինել, հետևաբար՝ անքննելի և անպատժելի և երկրորդ՝ ընտանիքի ներսում շարունակական բնույթ է կրում: Այստեղ պետությունը պարտավոր է միջամտել և պաշտպանել իր քաղաքացուն, անկախ այն բանից, թե զոհն արդյոք ընկալում և ընդունում է իր բռնության ենթարկվելը, թե ոչ: Պետք է այս հարցի շուրջ մտահոգություն կիսել, և շատ կցանկանայի, որ ավելի լայն շերտեր միանային և այս մտահոգությունը կիսեին:

Մի կարևոր խնդիր ևս, շատ հեշտ է հասարակությանը ուղերձներ հղել մտքի լիդերների կողմից, ովքեր գուցե հասարակության մի մասի վստահությունն են վայելում  կամ իրենց մասնագիտական կարգավիճակով պայմանավորված՝ ուղղակի հայտնի են հասարակությանը: Շատ հաճախ նրանց կողմից հնչեցրած այս կամ այն կարծիքը կարող է դառնալ խնդրի-հարցի վերաբերյալ դոմինանտ: Ահա այսպես նրանք իրենց ձայն-կարծիքը հասանելի են դարձնում հասարակության լայն շերտերին՝  ձևավորելով և վերաձևավորելով վերջիններիս կարծիքն ու վերաբերմունքը: Հետևաբար, այս առումով մտքի լիդեր համարվողները ևս պետք է զգայուն և ուշադիր լինեն ինչ-որ կարծիք հայտնելիս:

Օրենքի ընդունման ընդդիմադիրները պաշտոնական որոշ թվեր են ներկայացնում և նշում՝ բռնության ընդհանուր քանակի մեջ քիչ թիվ է կազմում ընտանեկան բռնությունը՝ անգամ չգիտակցելով և չկարևորելով, որ յուրաքանչյուր թվի հետևում մեկ մարդկային կյանք է և մեկ մարդկային պատմություն: Իրականում թվերը նաև չեն համապատասխանում իրականությանը, որովհետև Հասարակական կազմակերպությունները, որոնք հարցի շուրջ անկախ  հետազոտություններ են իրականացնում, նշում են, որ թվերը բավականին մեծ են: Բռնության ենթարկվածների մեջ կան նաև մարդիկ, որոնք պարզապես չեն դիմում ոստիկանությանը՝ համարելով, որ օգնություն չեն ստանա կամ որովհետև գիտեն, որ օրենք չկա, որ իրենց կկարողանա պաշտպանել:

Կարծրատիպ բառը, երբ տրոհում ենք, հասկանում ենք, որ մի մտածելակերպ է, որը ժամանակի ընթացում ուղղակի կարծրացել-բթացել է  և ընդունվում է հենց այնպես, ուղղակի, առանց քննադատական մոտեցման: Ասում ենք՝ հայ ավանդական ընտանիքին/ մշակույթին սազական չի այս կամ այն, լա՛վ, թույլ տվեք հարցնել՝ ո՞րն է հայկական ավանդական ընտանիքը: Օրինակ, Մովսես Խորենացու ժամանակներից եկո՞ղ: Երբ մարդիկ ասում են հայկական ավանդական ընտանիք, և դու փորձում ես հարցնել որ՞ն է այդ ընտանիքը, ոչ-ոք չի կարողանում սահմանել: Սիրո, հարգանքի, վստահության, համերաշխության և փոխըմբռնման վրա հիմնված հարաբերություններն ու ընտանիքն ընդունելի են բոլոր ժամանակներում, բոլոր մշակույթներում և հասարակությունների համար: Իսկ եթե հայ ավանդական ընտանիք ասելով՝ ոմանք հասկանում և ենթադրում են՝ տարիներ շարունակ ծեծված, զոհի կարգավիճակով ընտանիքի անդամներ ունենալն, ապա, իհարկե պետք է դեմ լինել նման տեսակին և հարաբերություններին: Այս կարծրատիպ ասվածը նույն մշակութային հարաբերականություն ասվածն է, որին չպետք է արդարացում լինի: Ի՞նչ կարծրատիպ է, ե՞րբ է առաջացել և ի վերջո որքան էլ կարծր է, կարելի է  և պետք է փափկացնել: Մենք որպես քաղաքացի պետք է հասկանանք, որ մեր քայլերը որոշակի կարծրատիպեր ևս ստեղծում են և նորմատիվացնոմ ապագային համար, այսինքն, ապագայի համար մենք էլ որոշ կարծրատիպեր ենք ձևավորում: Եթե այս կարծրատիպերը խախտում են օրենք կամ մարդու արժանապատվության և ապահովության մի շարք դրսևորումներ, ապա պետք է չընդունել, և վերանայել այդ կարծրատիպերը:

Օրեր առաջ օրենքի մեջ փոփոխություններ են մտցրել՝ ընտանեկան բռնություն եզրույթը փոխարինելով ընտանիքում բռնություն արտահայտությամբ, ինչպես նաև փոխելով վերնագիրը՝ «Ընտանեկան բռնության կանխարգելման և ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության մասին» օրինագիծը վերանվանելով՝ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության և ընտանիքում համերաշխության վերականգման մասին»   օրինագիծ: Հարց՝ արդյո՞ք հաշտեցումը ունի իրավական արժեք, արդյո՞ք այս ձևակերպումը համապատասխանում է իրավական փաստաթղթերի ձևակերպմանը. որքանով ես հետևում եմ մտահոգ գիտահետազոտողներին, հաշտեցումը իրավական արժեք չի ներկայացնում իրենից, շատ սխալ ձևակերպում է և ինքնին շատ խնդրահարույց: Լա՛վ, ենթադրենք բացահայտեցին, որ բռնություն է տեղի ունեցել, այսինքն, այն անպատժելի է մնալու՞, և դրանից հետո փորձելու են հաշտեցնե՞լ՝ ահա այսպես վերականգնելով  համերաշխությունը, կամ՝  ի՞նչ այլ մեխանիզիմներով և ովքե՞ր են հաշտեցնելու և համերաշխություն հաստատելու: Փաստորեն, այստեղ ևս մշակութային հարաբերականությունը հիմք է հանդիսացել, որ օրենքը վերանայվի և վերաձևակերպվի նման կերպ:

Բռնության ի՞նչ տեսակներ կան, և ովքե՞ր են հիմնական զոհերը համարվում հայկական ընտանիքներում:

 Բռնության շատ տեսակներ կան, տարբեր հեղինակներ և տեսություններ տարբեր տեսակներ են նշում: Բայց բոլորը մոտեցումների մեջ մի բան հստակ է. ընտանեկան բռնությունը փակ շղթայի է նման: Այն կարող է լինել վերբալ, հոգեբանական, ֆիզիկական, սեռական, տնտեսական բնույթի և այլն: Երբ խոսում ենք ընտանեկան բռնության մասին, կարևոր է հիշել, որ խոսքը չի գնում միայն տղամարդու կողմից կնոջ նկատմամբ կատարած բռնության մասին. լինում է նաև հակառակը, թեև ավելի քիչ թվով: Ընտանեկան բռնություն է նաև ընտանիքում բռնության կիրառումը երեխաների և մեծահասակների նկատմամբ: Հայկական ընտանիքներում մեծ թիվ են կազմում բռնության ենթարկված կանայք, ավելի քիչ տղամարդիկ, մտահոգիչ թվեր են երեխաների և մեծահասակների դեպքում:

Տնտեսական բռնության կլասիկ օրինակ է, երբ տղամարդը տնօրինում է կնոջ աշխատավարձը կամ որևէ ձև սահմանափակում նրա տնտեսական գործունեությունը կամ միջոցները: Ժխտել այս ամենը կամ ասել, որ սա այսօր մեր իրականության մեջ գոյություն չի, և մեզ օրենք պետք չէ, ուղղակի անընդունելի է:

Ո՞րն է օրենքը չընդունելու պատճառը: Պետական գործիչներից զատ, հասարկության մի ստվար զանգված ևս դեմ է օրենքի ընդունմանը: Խնդիրը իրազեկվածության պակասն է, թե՞ այլ պատճառներ ևս կան:

Օրենքը չընդունելու մասին խոսք գնալ չի կարող, համոզված եմ, որ օրենքը պետք է ընդունվի և կընդունվի: Անտեղի միջամտություններն ու միակողմանի քննարկումները, որոնք փորձում են խախտել օրենքի ընդունման ուղին կամ մի քիչ երկարացնել այն, կատարվում են մարդկանց կողմից, ովքեր ագրեսիվ են և առաջնորդվում են ոչ փաստերով, այլ բռնարարի վարքագծով և էմոցիաներով պայմանավորված, դեռ մի բան էլ ավելին: Իրենց վարքագիծը չպետք է հասարակական կարծիք ձևավորելու վրա անդրադառնա: Հասարակության մի ստվար զանգված դեմ է, նախ հասկանանք՝ ո՞ր շերտի մասին է խոսքը, հավանաբար սովորական քաղաքացու, ով չի տիրապետում օրենքի դրույթներին:

Սոցիալական ինստիտուտները ևս մեծ դեր են կատարում, և հենց նրանց միջոցով անընդմեջ տեղի է ունենում մի շարք կարծրատիպերի նորմատիվացում: Այստեղ շատ կարևոր դեր ունի եկեղեցին՝ որպես սոցիալական ինստիտուտ. շատ տեղին էր, երբ հոգևոր հայրերից մեկը հանդես եկավ և բացատրեց օրենքի ընդունման կարևորությունը: Բայց սա պետք է լիներ ոչ թե մեկ անձի կողմից, այլ եկեղեցին պետք է տար մեկ ընդհանուր դիրքորոշում, այն էլ՝ պաշտոնական: Մեդիան՝ որպես սոցիալական ինստիտուտ շատ վատ է անդրադառնում կամ անդրադառնում է այնպես, ինչպես իրեն է հարմար: Շատերն են փաստում, որ մեդիայում տարբեր գովազդների կամ հեռուստասերիալների մեջ ցուցադրվող բռնության տեսարանների միջոցով, բռնության տարբեր տեսակների վերաբերյալ կարծրատիպերը  նորմատիվացնում են: Հասարակության գիտակցությունն այս հարցի շուրջ կարող են բարձրացնել տարբեր սոցիալական արշավները, սեմինարներն ու հանդիպումները, որոնք միտված կլինեն հասարակության մեջ բաց և քննադատական դիսկուրսներ ստեղծելուն: Քաղաքացին չպետք է տեսնի միայն մեկ հոսքով ընթացող դիսկուրս, այլ անմասն չմնա և մասնակից լինի քննադատական դիսկուրսին:

Օրենքի ընդունումը ի՞նչ կարևոր և բարոյական փոփոխություններ կբերի մեր երկրում:

Ինչ փոփոխություններ կբերի, կտեսնենք այն ժամանակ, երբ օրենքը ընդունվի, բայց այն, որ բռնության ենթարկվածը օրենքով պաշտպանված կլինի, փաստ է: Զոհը առնվազն կիմանա, որ պետությունը մշակել է մեխանիզմ, որը կոչված է պաշտպանելու իրեն: Թե ինչպես կկիրառի այդ օրենքը, դա հարցի մեկ այլ կողմն է: Հայաստանում կան ընտանիքներ, որոնք, իմանանալով իրենց հարազատը բռնության է ենթարկվում, չեն սատարում և կոչ են անում դիմանալ, օրինակ ասելով՝ «ամուսնացել ես, պետք է դիմանաս»: Զոհը պետք է իմանա, որ օրենքով պաշտպանված է, չնայած այն հանգամանքին, որ հարազատները կարող են կարծրատիպերով առաջնորդվել և չաջակցել իրեն:

Օրենքով պաշտպանված լինելը թերևս յուրաքանչյուր քաղաքացու հիմնարար իրավունքն է, դրան զուգահեռ իրազեկված լինելն ու բարձր գիտակցություն ունենալը՝ այդ օրենքի կիրառման գրավական: Իր հերթին մեզնից յուրաքանչյուրը պետք է դիտարկի իրեն այս խնդրի մեջ լայն տիրույթում. եթե խնդիրը քեզ չի վերաբերվում այդ պահին, չի նշանակում, որ այն առկա չէ հասարակության մեջ, պետք է սովորել կարեկցել և գիտակցել մարդկային կյանքի արժեքն ու առհասարակ մարդուն:

Աննա Մեխակյան