Հայերի մասին ասում են՝ հացով ժողովուրդ են: Ըստ իս, սա ոչ միայն հյուրասիրության մասին է խոսում, այլև արարողակարգի: Միմյանց հետ մի կտոր հաց կիսելը տարածվում է  մի շարք ուտեստների վրա, որոնց ձմեռային առաջատարը խաշն է: Ուտելիք՝ գրեթե ոչնչից, բայց մոգական զորությամբ: Այն իր շուրջ է հավաքում ընկերների, բարեկամների, համախոհների և անգամ գաղափարական հակառակորդների: Խաշի համատեղ սեղան են նստում տղամարդիկ, կանայք, կանայք և տղամարդիկ, երիտասարդներն ու տարեցները, քաղաքական ու հասարակական գործիչները, բիզնեսմեններն ու գործազուրկները:

Հռոմեացի ստրկատերերն իրենց համար անպիտան կովի տոտիկները տալիս էին ստրուկներին, որոնք  էլ ոսկորների մսոտ հատվածները փափկացնելու և առավել ախորժելի դարձնելու համար՝ դրանք եփում էին ողջ գիշեր:

Հայերն, անշուշտ, այդ ճաշատեսակն առավել հրապուրիչ են դարձրել՝ յուղի և ոսկորների այդ թանձրուկին ավելացնելով չոր լավաշ, սխտոր, բարձր տրամադրություն և անունը դրել «խաշ» ՝ իհարկե օղու համադրությամբ: Այդ վեհ համադրությունը  երկար ձմռանը  ներսից ջերմացնող և բավականություն պատճառող ճիշտ ընտրություն է:

Եվ եթե Ջորջ Օրուելը կարող է հոդված գրել  լավ թեյ պատրաստելու մասին («Մեկ գավաթ լավ թեյ» ստեղծագործության մեջ նա ներառել է իր հորինած 11 ոսկե կանոնները), ապա խաշն էլ՝ ազգային գլխավոր ճաշատեսակներից մեկը, արժանի է համակ ուշադրության:

Խաշը բարեխիղճ պատրաստողները գործընթացը սկսում են չորս օր առաջ: Կովի մեկ տոտիկը բավականացնում է չորս հոգու: Խաշացուն մաքրելը խիստ պատասխանատու և աշխատատար գործ է, որին անգամ նորագույն տեխնոլոգիայով են միջամտում: Լևոնի հայրն, օրինակ, լազերային ֆիզիկայի մասնագետ լինելով, պաշտպանիչ դիմակ է հագնում և լազերով հիմնովին հեռացնում կովի կամ խոզի մազերը:

Թույլ, բայց չընդհատվող կրակի վրա (պարտադիր ամբողջ գիշեր) եփվող ուտեստի հետ եփվում է հյուրընկալ կողմի  (օջախի, ռեստորանի, պանդոկի) վարկանիշը. եթե չհաջողեն, կրկնության մասին պիտի մոռանան: Կաթսայի բերանը բաց պիտի լինի, որպեսզի արգանակը  թափանցիկ ու հյութեղ ստացվի:

«Մեծ օրվա» առավոտյան սեղանին՝ մեծ քանակությամբ չոր լավաշ է դրվում, բողկ, ծիծակ, կանաչեղեն, արգանակի մեջ ճզմած սխտոր ու աղ: Այս ամենին ավելանում է նաև վերջին հզոր տարրը՝ հաճոյախոսություններ ծնող օղին:

Վարպետ խաշ ուտողները ձեռքերն են գործի դնում կամ ում՝ ինչպես հարմար է: Իմ թանկագին ընկեր Վազգենը կարծում է, որ խաշը պետք է ուտել բոլոր այն ամիսներին, որոնք հայերենում ավարտվում են «ր» տառով (պահանջարկը միայն ձմռան ամիսներին ապահովելու գործնական միջոց): Բայց, խաշ ուտելու լավագույն ժամանակը որոշելու համար միայն այբուբենի վրա հույս դնել չենք կարող:

Ի տարբերություն Վազգենի, շատ հայեր արժանի սիրով են վերաբերվում այս ճաշատեսակին: Ոմանք անձնականացրել են խաշի ամանները՝ իրենց անունները վրան փորագրելով: Մի քանի ժամ տևող «խաշ-փարթին» միավորում է մարդկանց, կտրում առօրյայից, երբեմն նաև ճանապարհ ու մտերմություն հարթում մարդկանց միջև: Հազարավոր տարիներ առաջ էլ մարդիկ փաստորեն հասկացել են, որ կարևոր չէ, թե ինչ ես ուտում, այլ՝ ում հետ և ինչ տրամադրությամբ: Երևանի խաշային տրամադրութունն իսկապես վարակիչ է:

Արիանա Կաոիլի