Առաջ և հետո

Ես ծնվել եմ անցյալ դարի վերջին և ընդամենը մի քանի տարի է ինձ բաժանում դարաշրջանն ավարտած խորհրդային գերտերութունից: Իսկ գաղափարական առումով՝ շատ ավելին,  քանի որ ադպես էլ չեմ հասկանում, թե խորհրդային կարոտախտով տառապողները հատկապես ինչին են կարոտում ու ինչու են համարում, որ լավագույն ժամանակներն անցալում են:

Մեծերից հաճախ եմ լսում՝ «Դե, Սովետի ժամանակ ուրիշ էր, Սովետն ուրիշ էր»: Ու ինչքան հասկանում եմ, այդպես ասողներն այսօր իսկապես խոցելի վիճակում են. կամ աշխատանք չունեն, կամ շատ քիչ են վաստակում: Ավագ սերնդից խորհրդային երկրի մասին վատ են խոսում այն մարդիկ, որոնք միայն այդ տնտեսակարգի փլուզման արդյունքում են հասել հաջողության, ավելի պարզ՝ հարստացել են:

Եվ նոր ժամանակների կամ անկախ Հայաստանի անվերապահ ջատագով են մարդիկ, որոնց համար ազատությունը գերագույն արժեք է: Բարեբախտաբար, այսպես մտածողները բացարձակ մեծամասնություն են և իմ անդրադարձը կարոտախտի ու այսօրվա զուգահեռների հետքերով է:Տնտեսական ուրվագծերով:

Բոլորն աշխատում էին

 Լսածս ճիշտ է, իսկապես խորհրդային երկրում և մասնավորապես Հաաստանում շատ գործարաններ ու ֆաբրիկաներ կային, պետական: Ամենատարբեր արտադրամասեր կային անգամ գյուղերում:  Մարդիկ աշխատանք ու կայուն եկամուտ ունեին:

Խորհրդային գործարանները սարդոստայնի պես միմյանց փոխկապակցված էին: Դրա համար էլ,օրինակ,ծով չունեցող Հայաստանում նավերի և անգամ տիեզերանավերի համար էին դետալներ արտադրում: Տարբեր երկրներից դետալներ մի տեղ էին հավաքվում ու վերջնական տեսք ստանում: Հանդիպել եմ մարդկանց, որոնք հպարտությամբ պատմում էին, որ ինքնաթիռի ամենակարևոր մասերն են արտադրել:

Խորհրդային շրջանում Հայաստանում երկու հայտնի «Գարուն» կար. գրականը գոյատևել և վերածնվել է, կարի ֆաբրիկան՝ մարել: Պատճառը նույնն է, ինչ գրեթե բոլոր արտադրութունների պարագայում՝ շուկան փլուզվել է: Սովետական տնտեսությունը փակ էր. արտադրվում ու սպառվում էր երկրի ներսում, ու երբ գերտերությունը փլուզվեց, շուկան փլուզվեց առաջինը: Ու մեր «Գարուն»-ների պես ուրիշների «Վեսնան»ու, «Դեսնան», «Զապորոժեցն» ու «Զվեզդան» էլ անցան պատմության գիրկը:

Մեծերը պատմում են, խոստովանելու պես, որ օրինակ, տեղական հագուստն այնքան էլ սրտներով չէր, բայց այլընտրանք չունեին: Առավել համարձակներն ու պճնամոլներն այցելում էին սպեկուլյանտների, որպեսզի այս կամ այն «իմպորտնի» ապրանքը ձեռք բերեին: Բազմապատիկ գներով, թանկ ու կրակ, բայց գոհ, որ օրինակ ջինսի տեր դարձան ու տարբերվեցին շրջապատից:

Իսկ ինչպիսի երջանկութուն էր տակից ասենք բյուրեղապակե ջահ ձեռք բերելը: Իհարկե, խորհրդային երկրում էլ կային լավ ու վատ ապրողներ, սակայն նրանց ապրուստի գոնե արտաքին տարբերություններն անքան բևեռացված ու ճչան չէին, ինչքան այսօր: Գրեթե միանման կահույք ու հագուստ, համեստ մեքենա, որից ակնհայտ տարբերվողն ու աչքի զարնողը «Գազ 24-»-ն էր: Ահա այսպիսի կյանք ու բարքեր:

Ինչ չկա այսօր

 Անկախութան առաջին տարիները մեր ավագ սերունդը դիմավորեց շիվարած ու հակասական զգացումներով. հինը վերացել էր, նորն էլ դեռ չգիտեին ինչ է: Ու այս ամենին գումարած՝ պատերազմը, զանգվածային գործազրկությունը: Մարդկանց մի ստվար խումբ, որ առավոտյան իքս ժամից մինչ երեկոյան իգրեկ ժամը գնում էր գործարան, ընդմիջում անում սահմանված ժամին, ամսվա վերջին էլ աշխատավարձ տանում տուն, հայտնվեց անժամկետ պարապուրդում: Արդեն քսանհինգ տարի՝ այդ մարդկանց մի մասը շարունակում է պնդել՝ թող գործարան սարքեն, գնանք աշխատենք : Ու վերջ:

Կյանքը շատ է փոխվել վերջին 10-15 տարիներին: Մեծ գործարաններ գրեթե չեն կառուցվել, սական զբաղվածության հարցը շատերի համար լուծվել է: Ամենաողջունելի՝ նախաձեռնող խումբը ձեռներեցութամբ զբաղվելով ապրուստի խնդիր է լուծել, չնայած, որ ձեռնարկատիրությունն էլ մեր երկրում հեշտ ճանապարհ չի: Մի հոծ հատված  էլ արտագնա աշխատանքն է դարձրել եկամտի կայուն աղբյուր, ստեղծելով նաև արտագաղթի նույնքան կայուն ճանապարհ…

Դժվարություններով ու հակասություններով, կյանքն, անուամենայնիվ առաջ է գնում և այսօր անհնար է Հայաստանում փնտրել մի բան՝ ու չգտնել: Տնտեսութան ակնհայտ զարգացող ու գերիշխող ճյուղն առևտուրն է: Մենաշնորհներով հաստատված առատությունն այսօր հայաստանցուն միայն մի դեֆիցիտի առաջ են կանգնեցնում՝ փող չկա: Այդ խնդիրն ինչ-որ չափով լուծում են տրանսֆերտները, որ հայերեն նշանակում է՝ փող ուղարկողը՝  Ամերիկայում կամ Ռուսաստանում բնակվող բարեկամներն են: Այն աստիճան, որ տնտեսական մեծ քաղաքականության ու վիճակագրութան մեջ եղանակ ձևավորող տեղ է զբաղեցնում: Սովետի ու այսօրվա զուգահեռները գնալով նվազում են, որովհետև համեմատելու բան պարզապես չի մնում, իներցիան մարում է:

Նախաձեռնողականությունը՝  իներցիայի դարման

Բառացիորեն երեկ՝ Հայաստանում ապրող կոմունիստների համեստ խումբը տոն ուներ: Ձևավորված ավանդույթի համաձայն  նրանք փոքրիկ շքերթով ացելեցին Մյասնիկյանի արձանին, ծաղիկներ խոնարհեցին: Ավագ սերնդի ներկայացուցիչների հետ փոքրաթիվ երեխաներ էլ կային: Նրանց մեծերն անկեղծ հավատում են, որ երկրում մի օր պիտի սոցիալիստական կարգեր ու սոցիալական արդարություն հաստատվի: Հավատում են ու սպասում: Նրանք, ովքեր չեն սպասում լավ ժամանակների վերադարձին, առաջ են նայում, նոր իրողություններն իրենցը դարձնում ու առաջ գնում:

Արագ փոփոխությունների աշխարհում նստելն ու սպասելը կործանարար է, փակ տնտեսության արարն ավարտվել է, նորը բարդ է, բայց մերն է ու պետք է նրան ընտելանալ, ուրիշ ճանապարհ չկա: Այսօր ամենակարևորը՝  տնտեսական երկու հակադիր իրողություններից  սովորելն ու  առաջ շարժվելն է: Երբ Սովետի ավարտից հետո շատ մասնագետների ստացած փայլուն կրթությունն ու պահանջար վայելող մասնագիտությունները գրեթե զրոյացան, հենց այդ ժամանակից կարևորվեց անընդհատ փոփոխությունների դարում անդադար սովորելը:

Երեկ հենց հիշել ու ծիծաղում էի, թե ինչ պրիմիտիվ էին «ֆլոպիները», որոնք նոր սերնդիս տեսած՝ տեղեկատվության առաջին դյուրակիրներն էին: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների դարում վաղը ծիծաղելի են լինելու այսօրվա մեր բոլոր  սմարթ-ձեռքբերումները: Ահա այդքան դաժան է ինովացիան: Եվ միակ ելքը մնում է ժամանակին առնվազն համընթաց լինելը: Շատ արագ կարող են մասնագիտություններ հնանալ, նորերը ծնվել:Բազմոցից պոկվելով շուկա մտնենք, բռնենք իրական կյանքի ձեռքն ու հասկանանք, ինչ է ուզածը, մեր ձգտումներն էլ իրեն պահ տանք ու հաջողենք, հաստատ: Իսկ Սովետին եկեք հանգիստ թողնենք: Եկել է տնտեսությունն իրական ժամանակում կառուցելու, այլ ոչ թե՝ անցյալը հիշելու ու ոչինչ չանելու ժամանակը…

Սյունե Սևադա